Το σχέδιο του Παπανδρέου για την οικονομία

Καθ όλη την διάρκεια της προεκλογικής περιόδου η συζήτηση περιεστράφη κυρίως στα οικονομικά προβλήματα και στον τρόπο που το ΠΑΣΟΚ θα τα αντιμετώπιζε. Όλη η Ελλάδα (καιρός ήταν βέβαια) άρχισε να εξοικειώνεται με οικονομικούς όρους και αριθμούς. Το ΠΑΣΟΚ βομβαρδιζόταν καθημερινά απο ερωτήματα που ζητούσαν ποσοτικές απαντήσεις. Και ακόμη κι οι φανατικότεροι των οπαδών του θάπρεπε να παραδεχθούν οτι δεν απαντούσε επαρκώς με νούμερα. Το ΠΑΣΟΚ κέρδισε τις εκλογές όχι εξαιτίας της ευστοχίας των απαντήσεων που έδινε στην οικονομική ατζέντα που έθετε η κυβέρνηση, αλλά εξαιτίας της σχεδόν απόλυτης αναξιοπιστίας των κυβερνώντων. Η φαινομενική ασάφεια των απαντήσεων του κ. Παπανδρέου και των συνεργατών του έφερε σε αμηχανία τους οπαδούς του στα καφενεία. Σ αυτό το σημείο υπάρχει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πτυχή των πραγμάτων, συγκεκριμένα το πως αυτή η ασάφεια έδρασε τελικώς θετικά, αλλά αυτό δεν είναι μέρος αυτής της σειράς σκέψεων που θάθελα εδώ να εκθέσω. Άλλη φορά. Φυσικά, το να μιλάει κανείς με νούμερα για το πόσο θάναι η φορολογία εισοδημάτων των 30,000 προυποθέτει οτι ξέρει πόσο είναι για παράδειγμα το έλλειμμα και το χρέος, που ούτε οι ίδιοι οι κυβερνώντες δεν ήξεραν και των οποίων το μέχρι σήμερα εκτιμώμενο ύψος ούτε οι πιο απαισιόδοξοι δεν προέβλεπαν. Όμως σ αυτη την περίπτωση, ποιό ήταν -και ποιό είναι- το σχέδιο του Παπανδρέου για την οικονομία;

Ας δούμε τα πράγματα λίγο πιό σοβαρά τώρα, η προεκλογική περίοδος εξ άλλου πέρασε. Βρισκόμαστε σε περίοδο γενικευμένης κρίσης. Το κέντρο αυτής της κρίσης είναι η ύφεση, δηλαδή το αντίθετο της ανάπτυξης. Επομένως το πρόβλημα των κυβερνήσεων οφείλει να είναι πώς θα έχουμε ανάπτυξη. Σε χώρες μάλιστα όπως η Ελλάδα που βρίσκεται αρκετά βήματα πίσω απ την πρωτοπορία προς την οποία θέλει να συγκλίνει, το πρόβλημα της ανάπτυξης γίνεται διπλά πιεστικό.

Είναι δεκτό σήμερα, ακόμη κι απ τους πιο φανατικούς υπερασπιστές του Washington Consensus, οτι η ανάπτυξη δεν μπορεί να είναι απλώς τεχνικό θέμα. Η ανάπτυξη χρειάζεται και είναι κάτι πολύ περισσότερο απ αυτό, είναι ο μετασχηματισμός μιας ολόκληρης κοινωνίας. Θέματα όπως η παιδεία και η κοινωνική ασφάλεια, το περιβάλλον και οι πολιτισμικές αξίες, είναι ασφαλώς τομείς των οποίων ο μετασχηματισμός είναι και προϋπόθεση και ουσία της ίδιας της ανάπτυξης. Δεν είναι δυνατόν πια να αναφερόμαστε στην ανάπτυξη χρησιμοποιώντας ως μοναδικό δείκτη και μέτρο της το κατά κεφαλήν ακαθάριστο προϊόν.

Για να το κάνουμε λίγο σαφέστερο αυτό, ας υποθέσουμε οτι βρίσκαμε ενα τρόπο να αυξήσουμε το κατά κεφαλήν ΑΕΠ μιας χώρας κατα α%, με την προϋπόθεση οτι την επόμενη χρονιά θα μειωνόταν κατα 2α%. Θα υπήρχε κανείς που να θεωρήσει οτι εκείνη την πρώτη χρονιά υπήρχε ανάπτυξη; Αν είχαμε ενα τρόπο να αυξήσουμε αρκετά το ΑΕΠ με δεδομένο οτι απ αυτή την αύξηση το κράτος δεν θάπαιρνε τον παραμικρό φόρο και οτι τα χρήματα αυτά θα ανήκαν αυστηρά σε μια μικρή ομάδα ιδιωτών, οι οποίοι θα τα χρησιμοποιούσαν για να πληρώσουν ξένους τεχνικούς που θα τους κατασκεύαζαν μια σειρά ιδιωτικά παλάτια εξάγοντας τις αμοιβές τους, θάταν εύκολο να μιλήσουμε για ανάπτυξη; Αν είχαμε την δυνατότητα να αυξήσουμε μεσοπρόθεσμα το ΑΕΠ αυξάνοντας τον πλούτο του 10% των πλουσιότερων κατοίκων αλλά μειώνοντας το εισόδημα – και επομένως το επίπεδο διαβίωσης, μόρφωσης, υγείας και μακροζωίας – του υπόλοιπου πληθυσμού, θάταν λογικό να χαρακτηρίσουμε την εξέλιξη αυτή ως ανάπτυξη; Και μή σκεφθείτε οτι τα παραδείγματα αυτά είναι τραβηγμένα, υπάρχει το παράδειγμα ας πούμε της Νιγηρίας. Ελπίζω οτι απ τα παραπάνω είναι σαφές οτι η ανάπτυξη πρέπει να περιλαμβάνει και βελτίωση της δημοκρατικότητας, της δικαιοσύνης και βεβαίως την δυνατότητα της αναπαραγωγής της, την διατηρησιμότητα της με όλες τις λογικές συνέπειες που έχει αυτό.

Είναι επίσης σαφές οτι χωρίς επαρκείς πληροφορίες και δυνατότητα αξιοποίησης τους απ το σύνολο των πληθυσμού, των επιχειρήσεων, των υπαλλήλων του δημοσίου και της ίδιας της κυβέρνησης, δηλαδή χωρίς ηλεκτρονική διακυβέρνηση και διαφάνεια, ανάπτυξη δεν είναι δυνατή παρά μόνο ίσως για πολύ μικρό χρονικό διάστημα και για μικρούς θύλακες ανάπτυξης μέσα στην επικράτεια, δηλαδή χωρισμό της επικράτειας σε δυό τμήματα, που ειναι αυτόχρημα απόδειξη αποτυχίας της πολιτικής ανάπτυξης. Σε μια σοβαρή επιχείρηση ανάπτυξης ενός κράτους, το επίπεδο πληροφόρησης είναι ουσιώδες στοιχείο και της δυνατότητας αποτελεσματικής λειτουργίας των οικονομικών μονάδων, και της εκπαίδευσης του πληθυσμού, που με τη σειρά της είναι απαραίτητη για την τρέχουσα αλλά και την μελλοντική ανάπτυξη.

Αλλά αυτή η αντίληψη της ανάπτυξης δεν περιορίζεται εδώ. Η διαφθορά, για παράδειγμα, προφανώς περιορίζει την ανάπτυξη, κι όχι μόνο κατά το ότι τα εισοδήματα που παράγονται απ αυτήν δεν μπορούν να προσμετρηθούν στο ΑΕΠ παρά μόνο με αλογοσκούφειες μεθόδους. Ο μετασχηματισμός των ηθών και των αντιλήψεων της κοινωνίας είναι επίσης, και κυριώτατα, κομβικό σημείο της διαδικασίας ανάπτυξης. Ασφαλώς δεν είναι δυνατόν να αναπτύσσεται μια κοινωνία όπου, για παράδειγμα ο μισός πληθυσμός, οι γυναίκες πχ, δεν εργάζονται για λόγους παραδοσιακών αντιλήψεων. Το ίδιο σημαντική είναι βέβαια και η αναπαράσταση των ηθών και αντιλήψεων στους θεσμούς. Και έργο μιας κυβέρνησης που επιδιώκει ανάπτυξη θα πρέπει να είναι η προσπάθεια για την ένταξη των παραδόσεων στην νέα αντίληψη.

Η ολιστική αυτή αντίληψη που εξαιρετικά συνοπτικά περιγράφω εδώ, αφορά και την ίδια την διαδικασία ανάπτυξης. Η επιμονή στην βελτίωση της κατάστασης απ την άποψη της ανοικτότητας, δυνατότητας συνεργασιών και συνεταιρισμών στην πράξη, συμμετοχής και ηθικής ευθύνης δεν αποτελούν απλώς ευχολόγιο, αλλά ουσιαστικά στοιχεία της ίδιας της διαδικασίας ανάπτυξης, και επομένως τελικά της ανάπτυξης καθεαυτής. Όλα αυτά είναι αναπόσπαστα στοιχεία ενός κοινωνικού κεφαλαίου, χωρίς το οποίο το οικονομικό κεφάλαιο θα είναι αναποτελεσματικό.

Φυσικά το κοινωνικό αυτό κεφάλαιο είναι δημόσιο αγαθό. Τα δημόσια αγαθά βέβαια κατά κανόνα παρέχονται απ την κυβέρνηση. Αυτό όμως το συγκεκριμένο δημόσιο αγαθό δεν μπορεί να παραχθεί απο καμμιά κυβέρνηση χωρίς την συμμετοχή στο σχέδιο αυτό ανάπτυξης των πολιτών. Επομένως, η κυβέρνηση μπορεί και πρέπει να δράσει σαν καταλύτης του κοινωνικού μετασχηματισμού, και επομένως σαν καταλύτης της ίδιας της ανάπτυξης που γίνεται έτσι έργο των πολιτών.

Αν όλα αυτά που σας ανέφερα σας θυμίζουν την ορολογία του Γ. Παπανδρέου περί συμμετοχικής δημοκρατίας έχετε δίκιο. Έτσι ακριβώς είναι. Αυτό που ίσως δεν ξέρετε, είναι ότι όλα τα παραπάνω είναι οι συχνά εκφρασμένες απόψεις για το σχέδιο της ανάπτυξης ενός μεγάλου αριθμού οικονομολόγων, προεξάρχοντος του J. Stiglitz, του νομπελίστα οικονομολόγου, που όπως οι διάφορες φήμες έχουν προβάλει θα είναι επικεφαλής της επιτροπής υποστήριξης του Υπουργείου Οικονομικών για την οποία μίλησε στην Θεσσαλονίκη ο Παπανδρέου. Για να είμαι ακριβέστερος, πολλά σημεία απ αυτά που έγραψα είναι απλή παράθεση κειμένων του Stiglitz. Και επομένως, οι κατηγορίες της ΝΔ αλλά και των υπόλοιπων κομμάτων οτι το ΠΑΣΟΚ δεν έχει σχέδιο για την οικονομία είναι απολύτως ασύστατες. Ο Παπανδρέου όχι μόνον έχει σχέδιο για την ανάπτυξη, έχει ένα εξαιρετικά σύγχρονο ολιστικό σχέδιο που συνυπογράφεται απ τους εγκυρότερους οικονομολόγους του 21ου αιώνα.

Σ αυτό το σημείο είναι εύκολο να διατυπωθεί μια αντίρρηση συμπυκνούμενη στο ερώτημα: και ποιός είναι ο ρόλος της πολιτικής αν οι πολιτικοί απλώς ακολουθούν τις επιταγές των τεχνοκρατών /οικονομολόγων, έστω και των καλύτερων;

Κι αυτή όμως η αντίρρηση είναι αβάσιμη. Κι έχω δυό πολύ απλούς λόγους γιαυτό, χωρίς να απαντήσω ουσιαστικά στο ερώτημα, πραγμα που προτίθεμαι να κάνω σε κάποιο επόμενο κείμενο. Ο πρώτος είναι πως όλοι γνωρίζουμε οτι μια σειρά κρατών για μια σειρά δεκαετιών διετείνοντο οτι ακολουθούσαν τις επιταγές ενός οικονομολόγου, του K. Marx, μια άλλη σειρά κρατών τις απόψεις του Keynes για αρκετές δεκαετίες, μια τρίτη σειρά κρατών τις απόψεις του Friedman για τουλάχιστον καμμιά 15αριά χρόνια. Και αυτό ασφαλώς δεν καταργεί την πολιτική. Ένας τέτοιος ισχυρισμός απλώς θα έθετε εκτός πολιτικής όλες τις κυβερνήσεις που πέρασαν απ τον πολιτισμένο κόσμο τον προηγούμενο αιώνα.

Ο δεύτερος λόγος μου είναι μια ιδέα πιο σύνθετος. Ναι, ο Γ. Παπανδρέου ακολουθεί τις αντιλήψεις οικονομολόγων. Ο σχεδιασμός όμως σχεδόν εξ υπαρχής της δομής μιάς κυβέρνησης δεν είναι μέρος συνταγών, είναι πολιτικό έργο. Και δεν μπορεί νομίζω κανείς να αρνηθεί οτι η δομη της κυβέρνησης Παπανδρέου είναι αποτέλεσμα πολύ σοβαρής μελέτης. Η πρώτη συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου, με την εξαιρετική χρήση συμβολικής γλώσσας, νομίζω οτι σας έπεισα στο προηγούμενο post, είναι επίσης αποτέλεσμα πολύ σοβαρής πολιτικής δουλειάς. Το ίδιο και η επιλογή των προσώπων - και αν χαμογελάτε καθώς το σκέπτεστε τώρα σημαίνει οτι συμφωνείτε. Το ίδιο και η αφομοίωση του οικονομικού σχεδιασμού με την έννοια που εξήγησα και την προσαρμογή του στα ελληνικά δεδομένα.

Τώρα ο λόγος της φαινομενικής ασάφειας των απαντήσεων του ΠΑΣΟΚ προεκλογικά πρέπει πια να είναι προφανής. Αυτή η οικονομική αντίληψη απλώς δεν είναι γνωστή, και ως ολιστική είναι και εξαιρετικά σύνθετη και δυσεξήγητη σε τηλεοπτικές συνθήκες. Τώρα, για το αν θα μπορούσαν να βρεθούν δυο τρεις ατάκες προς αποστόμωσιν των αντιπολιτευομένων το ΠΑΣΟΚ κυβερνώντων, ναι, θα μπορούσαν.

Αλλα ο Παπανδρέου και οι συν αυτώ δεν έκαναν αντιπολίτευση, προφανώς γιατι προετοίμαζαν την κυβέρνηση τους. Και γι αυτο εμφανίζονται τώρα σαν έτοιμοι από καιρό, και βεβαίως σαν θαρραλέοι μια που ειναι σαφές οτι έχουν πλήρη συνείδηση και των προβλημάτων και των αναμενομένων αντιδράσεων, αλλα και της δυσκολιας του έργου που επιχειρούν. Καιρός είναι να αποχαιρετήσουμε εμείς την Αλεξάνδρεια του λαϊκισμού, του “πολιτικού κόστους” και της επικοινωνιακής δήθεν πολιτικής των Ρουσοπουλούληδων. Θα τα καταφέρουμε ; Φυσικά δεν ξέρω. Η Ιστορία είναι έργο των ελεύθερων υποκειμένων, που στην εποχή μας οφείλουν νάναι οι πολίτες. Αλλά για πρώτη φορά μπορώ να ελπίζω βάσιμα.