Διαφθορά μέρος Α.

Έναυσμα για το κείμενο αυτό μου έδωσε η είδηση ότι ο Παπανδρέου αποφάσισε να συγκαλέσει συμβούλιο αρχηγών των κομμάτων υπό τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας για την αντιμετώπιση της διαφθοράς. Με δεδομένη την πολυπλοκότητα του προβλήματος το έσπασα σε δυο posts, στο πρώτο απ τα οποία θα προσπαθήσω να περιγράψω την διαφθορά, την έκταση και τα είδη της, στο δε δεύτερο θα προσπαθήσω να την ερμηνεύσω και να προτείνω κάποιες σκέψεις που κατά την γνώμη μου θα βοηθούσαν στην επίλυσή του.

……………………………

Σύμφωνα με τους πίνακες CPI της Transparency International, το 2004 η Ελλάδα βρισκόταν μαζί με το Σουρινάμ στην 49η θέση από την άποψη της διαφθοράς (1). Μια θέση πιο κάτω απ τις Σεϋχέλλες κι αρκετά πιο κάτω απ την Μαλαισία και την Τυνησία που ήταν στην 39η θέση, καθώς και την Μποτσουάνα, την Εσθονία και την Σλοβενία που ήταν στην 31η. Ευτυχώς η γειτονική μας Τουρκία βρισκόταν αισίως στην 77η πράγμα που τουλάχιστον μας επέτρεπε την παρηγοριά ενός χαμόγελου υπεροψίας παρά τα χάλια μας.

Ήταν φυσικό η διαφθορά να αποτελεί κεντρικό θέμα της προεκλογικής ατζέντας της ΝΔ την χρονιά εκείνη. Ο Καραμανλής σαν γένους αρσενικού Νέμεσις άστραφτε και βρόνταγε, εξαπολύοντας μύδρους κατά της κυβέρνησης Σημίτη και υποσχόμενος το τέλος της διαφθοράς. Ο ίδιος ο Σημίτης κατηγορήθηκε σαν αρχιερέας της διαπλοκής. Η ΝΔ και ο Καραμανλής κέρδισαν τις εκλογές.

Πέντε χρόνια αργότερα, το 2009 η Transparency International έδειχνε την Ελλάδα στην 71η θέση των ίδιων πινάκων(2). Αλλά αυτό δεν είναι μεγάλο πρόβλημα. Τα κράτη που μπαίνουν στον κατάλογο αυξήθηκαν άρα μπορούμε να βρούμε κάποια δικαιολογία. Ποιος θα δει εξάλλου ότι ανεξαρτήτως κατάταξης η βαθμολογία μας έπεσε απ το 4.3 στο 3.8;

Το κακό είναι όμως ότι δεν μπορείς να είσαι ούτε εθνικά υπερήφανος. Ακριβώς πάνω από μας στον πίνακα λες και μας δουλεύει είναι η FYROM, και πιο πάνω η Βουλγαρία, το Μαυροβούνιο, και ωιμέ, η Γκάνα. Και δυστυχώς η Τουρκία μας έχει περάσει πολύ, είναι στην 61η θέση.

Αν οι κατατάξεις σε πίνακες σας φαίνονται λίγο αφηρημένες, υπάρχουν κι άλλα στοιχεία πιο συγκεκριμένα. Το 13% των Ελλήνων πολιτών κατέφυγε σε φακελάκια το 2008 πληρώνοντας συνολικά 750,000,000 €, δηλαδή 110,000,000 € περισσότερα απ το 2007. Δηλαδή αύξηση κατά 17%, πέντε φορές μεγαλύτερη απ τον ρυθμό ανάπτυξης. Δηλαδή οι οικογένειες του 13% των Ελλήνων χρειάστηκαν από 1450 € για να λαδωθεί η βραδυκίνητη δημόσια διοίκησή μας. Κι αυτό χωρίς να συμπεριλάβουμε τα σοβαρά ποσά, έτσι;. Γιατί το λάδι που χρειάζεται για να πάρεις ένα δημόσιο έργο οσοδήποτε μικρό κοστίζει ασύγκριτα περισσότερα χρήματα που δεν χωράν σε φακελάκι.

Πώς μπορεί να καταπολεμηθεί η διαφθορά; Η απάντηση του πολίτη και κατά συνέπεια των κομμάτων είναι απλή. Το μόνο που χρειάζεται είναι η θέληση να λυθεί το θέμα, η πολιτική βούληση. Αυτής δεδομένης, θα πέσουν κάποια κεφάλια, θα μπει το μαχαίρι βαθειά ως το κόκκαλο κι έτσι θα αναπτυχθεί ο φόβος που φυλάει τα έρμα. Φυσικά θα χρειαστεί η συνεργασία όλων των αρμόδιων πάνω στο θέμα. Η κυβέρνηση, η βουλή, η δημόσια διοίκηση συμπεριλαμβανομένης της αστυνομίας και η δικαιοσύνη βέβαια. Α, κι η τηλεόραση και ο τύπος γενικότερα, το ξέχασα. Και οι διάφορες μη κυβερνητικές οργανώσεις.

Ο τύπος με το ρεπορτάζ του θα αναδείξει περιπτώσεις διαφθοράς φωνάζοντας σ όλους τους τόνους. Η κυβέρνηση, ενδεχομένως σε συμφωνία με τα υπόλοιπα κόμματα θα πάρει διοικητικά μέτρα και θα προτείνει αυστηρούς νόμους, που θα ψηφίσει η βουλή. Η βουλή επιπλέον θα συζητήσει τις περιπτώσεις διαφθοράς στον κοινοβουλευτικό έλεγχο, ίσως προχωρώντας και σε εξεταστικές επιτροπές όπου είναι δυνατόν. Η δημόσια διοίκηση θα κάνει κι αυτή τις επιτροπές της, τις ένορκες διοικητικές εξετάσεις της, θα βγάλει φιρμάνια και θα καθιερώσει αυστηρότερες διαδικασίες ελέγχου. Οι εισαγγελείς θα διατάξουν ανακρίσεις ώστε οι κατηγορούμενοι να συλληφθούν και να τιμωρηθούν παραδειγματικά για να υπάρξει αποτροπή στο μέλλον.

Μόνο που η μέθοδος δεν δουλεύει, όπως γενικότερα δεν δουλεύει κανενός είδους βολονταρισμός στην πολιτική, όσο κι αν πουλάει. Η διαφθορά συμβαίνει ακριβώς στην δημόσια διοίκηση συμπεριλαμβανομένης της αστυνομίας και της δικαιοσύνης, των οποίων οι ηγεσίες μέχρι τρίτου βαθμού καθορίζονται απ τις κυβερνήσεις, που χρειάζονται τον τύπο για να έχουν προπαγάνδα υπέρ τους, ο δε τύπος την παρέχει έναντι πανάκριβων τιμημάτων, όπως πχ την συμμετοχή των ιδιοκτητών του σε διαγωνισμούς του δημοσίου που φυσικά κερδίζουν.

Το όργανο που διαθέτει η όποια κυβέρνηση για να λύνει προβλήματα είναι η δημόσια διοίκηση. Αν το όργανο με το οποίο προσπαθείς να βάλεις τέλος στην διαφθορά είναι διεφθαρμένο όμως, τα πράγματα είναι δύσκολα. Γι αυτό κι η λαϊκή αντίληψη οδηγείται σε μαγικές λύσεις με μεσσίες που παρακάμπτουν τους θεσμούς. Οι λύσεις αυτές συνήθως περιλαμβάνουν ένα αδιάφθορο αρχηγό που σε πείσμα όλων των απατεώνων κόβει κεφάλια και επανιδρύει το κράτος. Αν αυτό το σενάριο σας θυμίζει την ιστορία των τελευταίων πέντε έξι ετών, παρακαλώ να θυμηθείτε και την αποτυχία του.

Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να τακτοποιήσουμε λίγο τα πράγματα. Διαφθορά εμφανίζεται παντού στο κράτος, απ την κυβέρνηση μέχρι τα τελευταία στελέχη της δημόσιας διοίκησης. Με δεδομένο ότι τα υψηλόβαθμα στελέχη της δημόσιας διοίκησης τοποθετούνται στις θέσεις τους απ την κυβέρνηση, υπάρχει συνέχεια ανάμεσα στους δυο αυτούς πόλους, μια γκρίζα περιοχή, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει και διάκριση του τύπου της διαφθοράς που αναπτύσσεται.

Όσο κινούμεθα προς τα πάνω στην ιεραρχία η διαφθορά αναπτύσσεται στην επαφή του κράτους με τους προμηθευτές του δημοσίου, ενώ όσο πάμε προς τα κάτω έχουμε διαφθορά κυρίως στη σχέση της διοίκησης με τους ελεγχόμενους απ αυτήν πολίτες, όπως και τους πολίτες που είναι πελάτες του κράτους. Θα μπορούσαμε επιπλέον να διακρίνουμε την διαφθορά στην σχέση των προμηθευτών με την υψηλού επιπέδου διοίκηση, στην καθαρά οικονομική διαφθορά και την πολιτική διαφθορά, με ή χωρίς την διακίνηση χρημάτων. Είναι προφανές ότι όσο ανεβαίνουμε στην ιεραρχία τόσο θα συναντούμε περισσότερη πολιτική διαφθορά. Έχουμε επομένως πέντε είδη διαφθοράς.

* την πολιτική, χωρίς οικονομικά ανταλλάγματα
* την πολιτική, με οικονομικά ανταλλάγματα
* την καθαρά οικονομική, σε σχέση με τους προμηθευτές
* την οικονομική, σε σχέση με τους ελεγχόμενους πολίτες
* την οικονομική, σε σχέση με τους πολίτες ως πελάτες.

Το πρώτο είδος διαφθοράς είναι το δυσκολότερο να εντοπιστεί. Ο πολιτικός θέλοντας περισσότερη δημοσιότητα στα τηλεοπτικά κανάλια ή στις στήλες των εφημερίδων, ή ζητώντας την στήριξη παραγόντων που φέρνουν ψήφους, προσφέρει σε κάποιον ισχυρό την δική του υποστήριξη φροντίζοντας για κάποιο παραθυράκι στους νόμους, ψηφίζοντας μια απόφαση υπέρ του ισχυρού ή δημιουργώντας ένα κλίμα που θα τον ευνοήσει. Εδώ παρουσιάζεται η γνωστή μας διαπλοκή με τους νταβατζήδες του κυρίου Καραμανλή. Στην ευτελέστατη μορφή της η διαφθορά αυτού του τύπου εκφυλίζεται στο απλό ρουσφετάκι.

Οι πολιτικοί και τα κόμματα όμως δεν έχουν ανάγκη μόνον απ την προβολή ή την ευνοϊκή μεταχείριση που κάποιοι νταβατζήδες θα τους εξασφαλίσουν, ούτε τους φτάνει το ρουσφέτι. Χρειάζονται και χρήματα για τις συγκεντρώσεις τους, για το διαφημιστικό τους υλικό και τα τοιαύτα. Τέτοιου τύπου διαφθορά ήταν τα χρήματα που προσέφερε ο Χριστοφοράκος της Siemens -κατά δήλωσή του- σε όλα τα κόμματα και κατ επώνυμη αναφορά στον ομολογήσαντα Τσουκάτο και τον μακαρίτη τον Βαρθολομαίο. Αυτό είναι το δεύτερο είδος διαφθοράς, που βέβαια σχετίζεται πολύ με το πρώτο.

Ας παρατηρήσουμε εδώ ότι τα δυο αυτά είδη διαφθοράς απαιτούν εξαιρετική λεπτότητα, κυρίως το πρώτο. Σε κάποια δεξίωση ο πολιτικός μας συναντά τον ισχυρό παράγοντα. Μεταξύ τυρού και αχλαδίου, μετά από μια εισαγωγική συζήτηση όπου οι δυο άνδρες ανακαλύπτουν την πολιτική τους συμφωνία, ο παράγων θέτει υπ όψιν του πολιτικού κάποιο πρόβλημά του. Ο πολιτικός δείχνει ενδιαφέρον και παρατηρεί ότι αυτό είναι γενικότερο πρόβλημα που πρέπει να απασχολήσει τον λαό, απορεί δε που δεν το έχουν αναδείξει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης της κυριότητας ή της επιρροής του ισχυρού. Αυτός με την σειρά του δηλώνει εντυπωσιασμένος ότι η ιδέα αυτή του πολιτικού είναι εξαιρετική και του ζητά να εμφανιστεί σε μια εκπομπή για να υποστηρίξει την κοινή τους θέση.

Κάτι αντίστοιχα λεπτό γίνεται κι αν υπάρχει οικονομικό αντάλλαγμα, δηλαδή στο δεύτερο είδος διαφθοράς. Ο επιχειρηματίας εκδηλώνει το ενδιαφέρον του για κάποιο διαγωνισμό. Ο πολιτικός διαβεβαιώνει τον επιχειρηματία ότι και ο ίδιος και το κόμμα του θα κάνουν κάθε τι δυνατόν ώστε να μην αδικηθεί γενικά στους διαγωνισμούς προμηθειών του δημοσίου αλλά και στον συγκεκριμένο ειδικότερα. Περί το τέλος του γεύματος, και αφού μεσολαβήσει και μια συζήτηση για αθλητικά ή καλλιτεχνικά θέματα της αρμοδιότητας του, ο ισχυρός παράγων προσφέρει στον πολιτικό και μια επιταγή για να ενισχύσει το κόμμα που έτσι κι αλλιώς το εκτιμά πολύ και το deal έγινε.

Παρατηρήστε ότι ο λεπτεπίλεπτος τρόπος με τον οποίο συζητούνται οι συμφωνίες σ αυτά τα δυο πρώτα είδη διαφθοράς αποτελεί εξαιρετικό ανάχωμα απέναντι σ οποιαδήποτε προσπάθεια να αποδοθούν ευθύνες. Πουθενά δεν υπάρχει το quid pro quo. Οι δυο κινήσεις που σφραγίζουν το deal εμφανίζονται ως ασύνδετες μεταξύ τους. Ακόμα κι αν υπήρχε η δυνατότητα καταγραφής της συζήτησης και παρουσίαση της καταγραφής αυτής σ ένα δικαστήριο, κανείς δικαστής δεν θα μπορούσε να καταδικάσει τους εμπλεκόμενους. Γι αυτό ισχύει το αξίωμα οτι ένα πολιτικό υψηλού επιπέδου δεν τον στέλνεις στην φυλακή, τον στέλνεις σπίτι του.

Επιτρέψτε μου μια ενδιαφέρουσα και διασκεδαστική αναλογία. Φανταστείτε μια πόρνη που δεν ζητάει ποτέ χρήματα απ τους πελάτες της. Οι ίδιοι αφήνουν μόνοι τους ότι θέλουν στο τέλος σ ένα φακελάκι χωρίς συζήτηση, ή έστω λέγοντας ότι θέλουν να της προσφέρουν ένα δωράκι. Φυσικά οι πελάτες επιλέγονται από ένα κύκλο βεβαιωμένα γενναιόδωρων κυρίων. Μια τέτοιου είδους πορνεία θα εξασφάλιζε το ακαταδίωκτο, αφού κανείς δεν μπορεί να απαγορεύσει το σεξ ούτε τα δωράκια μεταξύ εραστών, σωστά; Ελπίζω επίσης να είναι σαφές κατόπιν αυτού ότι ο λόγος για τον οποίο διώκονται οι πόρνες είναι ότι δεν έχουν κατακτήσει το επίπεδο διαλόγου του πολιτικού με τον ισχυρό παράγοντα. Η δίωξή τους είναι απλώς γλωσσικό θέμα, έστω θέμα τρόπων, που είναι τελικά το ίδιο.

Το επόμενο είδος διαφθοράς, το τρίτο, αφορά την επαφή των decision makers με τους προμηθευτές του δημοσίου. Είναι προφανές ότι σ αυτή την περίπτωση έχουμε μια πολύ πιο συγκεκριμένη συναλλαγή. Ο πολιτικός, συχνά διευθυντής δημόσιου οργανισμού που θα πάρει απόφαση για την επιλογή κάνει σαφή στον υποψήφιο προμηθευτή την πρόθεσή του να δώσει την δουλειά στον προσωπικό του πλειοδότη, τον οποίο θα καταστήσει μειοδότη του διαγωνισμού. Συνήθως χρησιμοποιείται ένας κοινής εμπιστοσύνης ενδιάμεσος για τις επαφές. Τυπική περίπτωση τέτοιου είδους διαφθοράς, αν βέβαια οι καταγγελίες αληθεύουν, είναι η περίπτωση Παυλίδη.

Υπάρχουν αρκετές τεχνικές που κάνουν δυνατή αυτή την μέθοδο, μεταξύ των οποίων οι φωτογραφικοί διαγωνισμοί, το σπάσιμο ενός μεγάλου έργου σε μικρότερα ώστε να μπορεί να παρακαμφθεί ο διαγωνισμός από αναθέσεις, οι καθυστερήσεις δια των συνεχών ενστάσεων που πάλι σε αναθέσεις οδηγούν, η δημιουργία consortium εταιρειών καθ υπόδειξιν του δωρολήπτη ώστε να συνεργασθούν οι εταιρείες για να μειωθεί ο ανταγωνισμός και άλλες. Ο κατάλογος που ανέφερα προφανώς δεν είναι εξαντλητικός αφού η εφευρετικότητα των decision makers είναι ανεξάντλητη όταν πρόκειται για το συμφέρον τους.

Όλα τα παραπάνω είδη διαφθοράς συμβαίνουν σε υψηλά κλιμάκια εξουσίας πέρα απ τον ορίζοντα του μέσου πολίτη που δεν μπορεί να τα δει καθαρά, μπορεί απλώς να τα υποθέσει ή να ακούσει γι αυτά απ τις εξειδικευμένες στο θέμα εκπομπές των διαφόρων τηλεοπτικών εισαγγελέων. Και βεβαίως ο μέσος τηλεθεατής δεν υποπτεύεται ότι ακριβώς αυτές οι εκπομπές είναι ένα απ τα εργαλεία της διαφθοράς αυτού του τύπου, με αμυντικό αυτή τη φορά τρόπο.

Την κατάλληλη στιγμή, η δυσφήμιση ενός κόμματος. ενός πολιτικού στελέχους που βρίσκεται σε καίρια θέση ή μιας εταιρείας που συναλλάσσεται με το δημόσιο, λειαίνει την οδό της επιλογής του κατάλληλου προμηθευτή, που τυχαίνει ας πούμε να είναι ένας απ τους ιδιοκτήτες του τηλεοπτικού σταθμού που προβάλλει την εκπομπή. Μια τέτοιου τύπου δραστηριότητα μπορεί να μειώσει σοβαρά το κόστος της κάτω απ το τραπέζι οικονομικής συναλλαγής αυξάνοντας όμως την πιο επικίνδυνη πολιτική συναλλαγή, που δεν αποτελεί μικρότερη διαφθορά. Επιπλέον σε κάποιες περιπτώσεις αυτονομημένων δημοσιογράφων μπορεί να αποτελεί πίεση για συμμετοχή στη μίζα, πράγμα που συνολικά την αυξάνει βέβαια. Εδώ βρισκόμαστε στον ωκεανό της λεγόμενης διαπλοκής.

Τα είδη της διαφθοράς που είναι αμέσως ορατά στον μέσο πολίτη είναι τα δυο τελευταία. Στο ένα, το τέταρτο με τη σειρά που τα ανέφερα, έχουμε την περίπτωση που ο πολίτης υφίσταται έλεγχο από κρατικούς λειτουργούς, για παράδειγμα εφοριακούς, αστυνομικούς, δικαστές κλπ. Ο πολίτης έχει παραβεί τον νόμο είτε από πρόθεση, είτε από αδυναμία να είναι νόμιμος, είτε επειδή δεν καλύπτει κάποιες απαιτούμενες τυπικότητες, και βρίσκεται αντιμέτωπος με το δίλημμα ή να αναδεχθεί τις συνέπειες του νόμου ή να χειριστεί το θέμα λίγο πιο προσωπικά, επιλύοντας το σε χαμηλούς τόνους με τον αρμόδιο υπάλληλο. Αν η φορολογία σου είναι τόση ώστε να σου εξαφανίζει την βιωσιμότητα της επιχείρησής σου, ασφαλώς θα προτιμήσεις να πληρώσεις το 1/5 του νομίμου ποσού σε φακελάκι. Κι αν συνηθίσεις αυτή τη μέθοδο, θα την συνεχίσεις κι όταν η επιχείρησή έχει ανδρωθεί. Γιατί να μη βγάλεις το κάτι παραπάνω; Αν οι δαιδαλώδεις κανονισμοί και εγκύκλιοι σου απαγορεύουν να πάρεις άδεια για το συνεργείο που ονειρευόσουν, θα πληρώσεις τον ελεγκτή του δήμου για να στην δίνει μονίμως προσωρινά. Αν το μπαράκι σου κάνει θόρυβο κι ενοχλεί τους περιοίκους, θα πληρώσεις κάτι τι στον αστυνομικό που θα έρθει να σε ελέγξει. Αν το σπιτάκι που έκτισες έχει υπερβάσεις ή είναι αυθαίρετο, ο μηχανικός της πολεοδομίας εστιάζοντας την προσοχή του στο πολύχρωμο φακελάκι που θα του δώσεις θα αποσπαστεί και δεν θα καταφέρει να διακρίνει την παράβαση.

Το τελευταίο είδος διαφθοράς, επίσης αμέσως ορατής απ τον μέσο πολίτη, σχετίζεται με την μειωμένη προσφορά ανελαστικών αγαθών και υπηρεσιών από το ίδιο το κράτος του οποίου ο πολίτης καθίσταται πελάτης. Η στενότητα παροχής αυτών των αγαθών και υπηρεσιών, εξαιρετικά καλά μελετημένη και θεωρητικά δικαιολογημένη, παράγει ουρές αναμονής που για να ξεπεραστούν πρέπει να λαδωθεί η μηχανή. Αν η εγχείρηση ανοικτής καρδιάς που πρέπει να κάνεις αμέσως χρειάζεται έξι μήνες αναμονή, ή θα πληρώσεις τον ιδιώτη γιατρό που θα στην κάνει γρήγορα, ή θα αντιμετωπίσεις τον γιατρό του ΕΣΥ σαν ιδιώτη, απλώς αρκετά φθηνότερο μια και δεν θα σου χρεώσει το κόστος κλίνης για μια βδομάδα και μονάδας εντατικής θεραπείας για δυο μέρες, ούτε το κόστος απόσβεσης του χειρουργείου και των οργάνων του, αφού αυτά τα έξοδα θα τα αναλάβει το κράτος. Αν χρειάζεσαι πέντε μήνες αναμονής για να σου έρθει το ηλεκτρικό ρεύμα που χρειάζεται η επιχείρησή σου για να λειτουργήσει θα δώσεις ένα μικρό γρηγορόσημο και το ρεύμα θα έρθει μεθαύριο. Οι παλιότεροι μπορούν να θυμηθούν την μπίζνα που είχε αναπτυχθεί την δεκαετία του ’80 απ την έλλειψη γραμμών τηλεφώνου. Αυτό το τελευταίο είδος διαφθοράς βαίνει μειούμενο καθώς καταργούνται τα κρατικά μονοπώλια τα τελευταία 20 χρόνια, παραμένουν όμως ισχυροί θύλακες αντίστασης και κυρίως το ΕΣΥ.

Όπως προφανώς ξέρατε αλλά ελπίζω να είδατε λίγο πιο τακτοποιημένα, το πρόβλημα της διαφθοράς είναι εξαιρετικά πολυδαίδαλο και δύσκολο να αντιμετωπιστεί. Αφορά πολύ μεγάλα ποσοστά δημοσίων λειτουργών, και με δεδομένο ότι οι πράξεις που σχετίζονται μ αυτήν διεκπεραιώνονται σε κλειστά δωμάτια με τους ενδιαφερόμενους να ωφελούνται απ την συναλλαγή, δηλαδή να μην έχουν συμφέρον να την καταγγείλουν, η επίλυσή του με αστυνομικά μέτρα είναι ατελέσφορη. Αφήστε που η έκταση του φαινομένου είναι τέτοια ώστε οι φυλακές δεν θα χωρούσαν τους παραβάτες. Ένας αστυνομικός μπορεί να σταματήσει ένα αυτοκίνητο του οποίου ο οδηγός δεν φοράει ζώνη ή μιλάει στο κινητό. Αν όμως το αυτοκίνητο έχει φυμέ τζάμια το πράγμα δυσκολεύει πολύ, κι αν οι παραβάτες είναι το 90% των οδηγών η επιβολή του νόμου είναι απλώς αδύνατη.

Δεν μπορούμε λοιπόν να κάνουμε τίποτε για την διαφθορά; Νομίζω ότι μπορούμε υπό κάποιες προϋποθέσεις μερικές απ τις οποίες αυτό τον καιρό συντρέχουν. Αλλά χρειάζεται μια σχετικά βαθύτερη κατανόηση του φαινομένου. Η όποια αποσπασματική αντιμετώπιση δεν μπορεί να δώσει λύσεις, η λερναία ύδρα θα βγάλει φρέσκα κεφαλάκια. Γι αυτό στο επόμενο post θα προτείνω μια συνολική αντίληψη για το τι παράγει την διαφθορά, τι είδους πολιτικές μπορούν να ασκηθούν για την ελάττωσή της και μερικά παραδείγματα για το πώς αυτές οι πολιτικές μπορούν να εξειδικευτούν σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση.

............................

(1) www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2004
(2) www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2009/cpi_2009_table