Το πανεπιστημιακό άσυλο

Πλησιάζει 17 Νοέμβρη. Βεβαίως θα έχουμε όλες τις συνήθεις επετειακές εκδηλώσεις, τις συζητήσεις για την χούντα, τα αφιερώματα στους φοιτητές του Πολυτεχνείου, την πορεία, τα επεισόδια, τις προσαγωγές και τα συμπαρομαρτούντα. Τα τελευταία χρόνια, στο μενού έχει προστεθεί κι η συζήτηση για το άσυλο, και έχω την εντύπωση οτι φέτος θα είναι αρκετά έντονη. Θα διεξαχθεί όπως και κάθε άλλη φορά σε ποδοσφαιρικό επίπεδο με κραυγές υπέρ και κατά της αστυνομίας και των διαδηλωτων, αλλά χωρίς το αδιάψευστο κριτήριο του γκολ. Θα διεξαχθεί επίσης σε επίπεδο υπονοουμένων με κατηγορίες στήριξης της τρομοκρατίας ή της ακροδεξιάς, και σε επίπεδο συνωμοσιολογίας με εκατέρωθεν υπαινικτικές αναφορές σε καταχθόνια σχέδια καταστρατήγησης των ελευθεριών ή αλλαγής του καθεστώτος.

Η ανταλλαγή επιχειρημάτων θα είναι ανορθολογική και ανειλικρινής όπως όλες οι πολιτικές μας συζητήσεις πράγμα που μας καταδικάζει σ ένα τριτοκοσμικό επίπεδο πολιτικής ζωής με ανάλογες συνέπειες στην οικονομία, την κοινωνία και τον πολιτισμό μας. Νομίζω λοιπόν οτι κάποιες παρατηρήσεις σχετικές με τα επιχειρήματα που θα ακουστούν ίσως φανούν χρήσιμες.

Επιχείρημα 1. Το άσυλο κινδυνεύει (α)– Το άσυλο πρέπει να καταργηθεί (β).

Ψέμματα. Το άσυλο δεν κινδυνεύει πιά. Έχει ήδη καταργηθεί προ πολλού.

Άσυλο, εκ του στερητικού α και του συλώ, που σημαίνει βεβηλώνω, λεηλατώ κλπ.

Το άσυλο είναι μια πολύ παλιά πρακτική. Απ την αρχαιότητα υπάρχει σε αρκετούς λαούς, μεταξύ των οποίων και οι δικοί μας πρόγονοι, που του έδωσαν και το σημερινό του διεθνές όνομα. Η ιδέα είναι απλή. Οι ιεροί χώροι είναι απαραβίαστοι απ όλους. Κανείς δεν μπορεί να μπεί σ ένα ναό και να λεηλατήσει, να καταστρέψει ή να κλέψει ένα ιερό αντικείμενο. Αν το κάνει διαπράττει ιερο-συλία, καταδικαστέα απ τους πάντες, κυρίως δε απ τον θεό προς τιμήν του οποίου είχε ανεγερθεί ο ναός.

Μια μικρή επέκταση της αρχικής αυτής σκέψης είναι αρκετή. Κάποιος διώκεται. Μπαίνει στον ναό ως ικέτης κρατώντας κλάδον ελαίας που αφήνει στον βωμό, παραδίδει τον εαυτό του στο ιερόν και δι αυτής της μεθόδου καθιστά τον εαυτό του ένα είδος ιερού αντικειμένου, γίνεται homo sacer, όπως θάλεγε κι ο Agamben. Κανείς δεν μπορεί να τον καταστρέψει, ούτε να τον απαγάγει απ' εκεί.

Τώρα ας προσπαθήσουμε να ταιριάξουμε τα προηγούμενα που παράγουν την εικόνα του ασύλου, με τις σημερινές εικόνες των νεαρών που μπαίνουν στο Πολυτεχνείο μετά το καθιερωμένο μολότοφ πάρτυ. Πού είναι η ικεσία; Πού είναι η επίκληση της ιερότητας, ή έστω ο σεβασμός προς την ιερότητα του χώρου; Αν ρωτούσαμε τους (αν)αξιοποιούντες το άσυλο, πιθανότατα θα αρνιόντουσαν οποιαδήποτε έννοια ιερότητας ως απαράδεκτη. Στην πραγματικότητα οι εισερχόμενοι είναι οι πρώτοι που βεβηλώνουν και λεηλατούν. Το άσυλο συλούται επανειλημμένα. Δεν είναι πια άσυλο. Εκτός βέβαια αν ερμηνεύσουμε την λέξη σαν συνώνυμη της ψυχιατρικής κλινικής.

Επιχείρημα 2. Το πανεπιστημιακό άσυλο αποτελεί χώρο προστασίας μόνον της ελεύθερης διακίνησης ιδεών.

Ψέμμα.

Το άσυλο, το οποιοδήποτε άσυλο, αφορά προστασία από δίωξη, πράγμα που εντέχνως παραλείπεται απ την δεξιά προπαγάνδα. Φυσικά οι ιδέες δεν διώκονται όσο βρίσκονται στο κεφάλι κάποιου, διώκονταν όμως μέχρι πρόσφατα όσοι τις διέδιδαν. Το πανεπιστημιακό άσυλο δημιουργήθηκε ως χώρος προστασίας διωκομένων για παράνομες συμπεριφορές. Απλώς οι συμπεριφορές που προστατεύονται σχετίζονται με την διακίνηση ιδεών.

Εδώ, ανεξαρτήτως ιστορικών αιτίων που είναι ως συνήθως μάλλον ευτελή και συγκυριακά, πολύ ενδιαφέρουσα ειναι η λειτουργικότητα αυτού του πανεπιστημιακού προνόμιου της ασυλίας. Στο πανεπιστήμιο που ήταν και είναι κατ εξοχήν χώρος προόδου, μπορούσαν να προτείνονται και να δοκιμάζονται πιλοτικά αντιλήψεις και νόμοι που ακόμη δεν μπορούν να εφαρμοστούν σ όλη την κοινωνία.

Υπάρχουν σήμερα ιδέες σχετιζόμενες με συμπεριφορές που θα μπορούσαν να είναι αποδεκτές στο πανεπιστήμιο ενώ είναι παράνομες στην κοινωνία με γνώμονα αυτού του τύπου την λειτουργικότητα; Η απάντησή μου είναι σαφώς ναι. Ανεξάρτητα απ το αν μ αρέσει ή όχι, ήδη εφαρμόζεται μια τέτοια εξαίρεση σ όλα τα ελληνικά πανεπιστήμια. Σ όλα τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα οι καθηγητές, οι σπουδαστές αλλά και οι διοικητικοί υπάλληλοι καπνίζουν σχεδόν παντού, παρά τις απαγορεύσεις. Αν αυτό εθεσμοθετείτο, το πανεπιστήμιο θα μπορούσε να ασκεί έτσι, αν τόθελε, μια έμπρακτη κριτική κατά της απαγόρευσης του καπνίσματος και να προτείνει άλλες μεθόδους προφύλαξης όσων δεν καπνίζουν. Το ίδιο θα μπορούσε να συμβεί και με την χρήση απαγορευμένων ουσιών. Το ίδιο με τις εκτρώσεις σε κράτη που απαγορεύονται, ή με τις κλωνοποιήσεις. Φέρνω επίτηδες παραδείγματα εκ των οποίων άλλα επικροτώ κι άλλα όχι, γιατί το μόνο που ενδιαφέρει την συζήτησή μας είναι αν υπάρχουν τέτοια θέματα. Για κάποια απ αυτά η χρήση του πανεπιστημιακού ασύλου θα μπορούσε νάναι εξαιρετικά ωφέλιμη στην κοινωνία ως πιλοτική εφαρμογή και ως μοχλός προόδου. Κι επομένως το άσυλο, τονίζω, άσυλο από δίωξη πρέπει να υπάρχει. Ιδού στάδιον δόξης λαμπρόν για τους υπερασπιστές του ασύλου.

Επιχείρημα 3. Η διακίνηση ιδεών είναι ελεύθερη στην κοινωνία, άρα δεν χρειάζεται το πανεπιστημιακό άσυλο.

Ψέμμα.

Η διακίνηση των ιδεών στο πανεπιστήμιο γίνεται με τον διάλογο. Ο επιστημονικός διάλογος όμως είναι εντελώς διαφορετικός απ αυτόν που παρακολουθούμε στις τηλεοράσεις μας. Χαρακτηρίζεται απ την δέσμευση των συζητούντων να παρακολουθούν απολύτως τα όσα ο άλλος λέει, να τα καταλαβαίνουν, να ψάχνουν κάθε τους εκδοχή και λεπτομέρεια και να απαντούν. Χαρακτηρίζεται επίσης απ τον σεβασμό στην κριτική των όσων οι ίδιοι λένε, και βέβαια την κατ αρχήν πρόθεση αλλαγής της άποψής τους αν η κριτική είναι ευσταθής. Χαρακτηρίζεται απ την πρόταση κριτηρίων διάψευσης μιας άποψης απ τους ίδιους που την προτείνουν. Και υπάρχουν ισχυρότατες μετα-νόρμες για όσους δεν αποδέχονται αυτούς τους κανόνες διαλόγου που χονδρικά περιέγραψα.

Η τάση της εποχής γενικότερα αλλά κατ εξοχήν στον τόπο μας των παντός είδους λαϊκισμών, δεν αποτελεί κατάλληλο θεμέλιο αυτού του είδους της διακίνησης ιδεών. Και βέβαια κανείς απ όσους εμπλέκονται στις συνήθεις συζητήσεις υπέρ και κατά του ασύλου δεν έχει το παραμικρό ενδιαφέρον γι αυτού του είδους τον διάλογο. Η υπερίσχυση της άποψης είναι το μόνο που έχει σημασία. Αν μπορούμε να αποφύγουμε την εύστοχη κριτική με φωνές, σοφίσματα, κενολογίες, παράδοξα και ψέμματα θα το κάνουμε. Παραδείγματα δεν χρειάζεται να σας φέρω. Όσο για ν αλλάξουμε άποψη, δεν το συζητάμε καθόλου. Αν η πραγματικότητα δεν ταιριάζει με τις απόψεις μας, τόσο το χειρότερο γι αυτήν.

Η μεταφορά του κλίματος αγοράς, καφενείου ή τηλεοπτικών πάνελ στο πανεπιστήμιο, εμποδίζει την πραγματική διακίνηση ιδεών. Πως να μπορέσει κανείς να εκφράσει μια σύνθετη σκέψη μέσα στην οχλοβοή της αγοράς; Είναι πολύ ειρωνικό οτι η κίνηση ιδεών στο πανεπιστήμιο εμποδίζεται ακριβώς απ αυτούς που ισχυρίζονται οτι είναι ελεύθερη στην κοινωνία και απ τους ιδίου επιπέδου αντιπάλους τους. Το πανεπιστημιακό άσυλο πρέπει να υπάρχει ακριβώς για να εμποδιστεί αυτή η έμμεση αλλά πραγματική δίωξη του επιστημονικού διαλόγου. Πρέπει να υπάρχει ακριβώς για να προστατεύει το πανεπιστήμιο απ τους συνήθως παραληρούντες στα κανάλια και το ήθος τους.

Αυτή η αντίληψη του πανεπιστημιακού ασύλου που περιγράφω δεν υποστηρίζει την ανέγερση ενός τείχους ανάμεσα στο πανεπιστήμιο και στην κοινωνία. Κάθε άλλο. Πρώτα πρώτα επειδή αυτό θα ήταν αδύνατο, αλλά και επειδή είναι αναγκαία η επικοινωνία απ την ανάποδη μεριά. Για να γίνει σαφές αυτό ας δούμε τα κυριότερα σημεία επαφής των δυο τύπων διαλόγου

Το πρώτο τέτοιο σημείο είναι ο χώρος της πολιτικής. Οι πολιτικές δυνάμεις έχουν πάντα πλήθος στελεχών, υπουργών, βουλευτών και συμβούλων προερχόμενων απ την επιστημονική κοινότητα. Οι σύμβουλοι αυτοί όμως τείνουν να κλασαυχενίζονται και επομένως εύκολα να κάνουν τα στραβά μάτια στις παραβιάσεις των κανόνων του σοβαρού διαλόγου. Έτσι ανοίγει η κερκόπορτα, κι αν ανοίξει αρκετά, τα στίφη των βαρβάρων εφορμούν με πρώτους τους ηγέτες του φοιτητικού κινήματος που μ αυτό το ρεσάλτο εξασφαλίζουν τις καριέρες τους.

Το δεύτερο τέτοιο σημείο βρίσκεται στην επαφή του πανεπιστημίου με την αγορά. Η διασύνδεση των επιστημονικών ερευνών με τον χώρο των επιχειρήσεων, τις εξαρτά απ το sponsoring και άλλων ειδών χρηματοδοτήσεις και έτσι επιβάλλει συχνά στους ερευνητές όρους επιστημονικά απαράδεκτους ή τουλάχιστον αμφισβητήσιμους. Όλοι ξέρουμε παραδείγματα όπου οι επιστήμονες κάνουν πως δεν βλεπουν για να επιτρέψουν στις διάφορες επιχειρήσεις να βγάλουν λεφτά χρησιμοποιώντας επιβλαβείς ή αντιοικονομικές τεχνολογίες και μεθόδους. Η ιδιωτική άσκηση της επιστήμης ως επάγγελμα επιτείνει το πρόβλημα.

Το τρίτο και πιο κρίσιμο σημείο είναι ο Δούρειος ίππος μέσα στο πανεπιστήμιο. Πολλοί ικανοί επιστήμονες, αξιοποιώντας τις γκρίζες περιοχές της επιστημονικής μεθοδολογίας προάγουν μηδενιστικές και ανορθολογικές αντιλήψεις που παραλύουν τις επιστημονικές αντιστάσεις στην χυδαιότητα. Και ανοίγουν δρόμο στην ψευδοεπιστήμη την οποία διάφοροι που παρουσιάζονται ως αντικαθεστωτικοί των επιστημών καλλιεργούν, με το αζημίωτο βέβαια. Γιατί όλοι αυτοί έχουν δεδομένες τις ζητωκραυγές διαφόρων δήθεν διανοουμένων και ταχύτατα γίνονται σταρ. Και ο επιστημονικός διάλογος μετατρέπεται σιγά σιγά σε προπαγάνδα ανύπαρκτης αξίας τεχνικών, όπως πχ διάφορες εναλλακτικές θεραπευτικές προσεγγίσεις, σε σειρά παράλληλων μονόλογων όπως πχ μεταξύ κλάδων της ψυχολογίας, ή σε ασκήσεις ευφραδούς κενολογίας όπως πχ στις διάφορες, συνήθως γαλλικής προελεύσεως, εκφάνσεις των κοινωνιολογικών επιστημών.

Όπως είναι εύκολο να καταλάβει κανείς, το να υπάρξει πραγματικά πανεπιστημιακό άσυλο, όπως τουλάχιστον εγώ το εννοώ και θεωρώ απαραίτητο, ειδικά στην Ελλάδα, δεν είναι καθόλου απλό. Χρειάζεται να αντισταθούν οι σοβαροί επιστήμονες στις προκλήσεις των διαφόρων σειρήνων που ηδέως υμνούν το χρήμα των επιχειρήσεων και των ερευνητικών κονδυλίων και την δόξα της πολιτικής σταδιοδρομίας. Χρειάζεται αυτοί οι επιστήμονες να έχουν, εκτός απ την ακεραιότητα χαρακτήρα που απαιτείται, και την αίσθηση του μέτρου γιατί ασφαλώς χρειάζεται επικοινωνία των επιστημών με την πολιτική, την κοινωνία και τον κόσμο των επιχειρήσεων και δεν πρέπει εν όψει των κινδύνων που περιέγραψα να εφαρμοστούν προκρούστειες μέθοδοι. Χρειάζεται αίσθηση λεπτότητος και αμεροληψία για να μπορούν να διαχωρίσουν την ήρα απ το στάρι. Και βέβαια πρέπει αυτοί οι άνθρωποι, όπου υπάρχουν, να βγουν μπροστά και να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Απίθανο μάλλον, έτσι;

Ναι, αλλά όχι αδύνατο. Η στιγμή είναι εξαιρετικά κατάλληλη. Μετά την παταγώδη αποτυχία των διαφόρων πολιτικαντισμών, της καταβρόχθισης των ευρωπαϊκών κονδυλίων και του εξευτελιστικού επιπέδου του διαλόγου στην κοινωνία, πολλοί πολίτες ζητούν κάτι διαφορετικό. Και μπορεί ν αρχίσει η αλλαγή απ την πολιτική ηγεσία με κατάλληλες επιλογές επιστημονικού προσωπικού. Κι αυτοί οι άνθρωποι, όπως τους περιέγραψα, έχουν με το μέρος τους το κριτήριο της αποτελεσματικότητας. Τα αποτελέσματα που μπορούν μόνον αυτοί να προσφέρουν θα δράσουν ως επιβράβευση αυτών που τους χρησιμοποιούν που θα ανατροφοδοτεί τις ορθές επιλογές. Και ο λόγος τους θα διαδίδεται. Και τότε μπορεί να συμβεί το trickle down των ιδεών και να αρχίσει η αντίστροφη πορεία, δηλαδή η μεταφορά του σοβαρού διαλόγου απ τους πανεπιστημιακούς προς την κοινωνία. Και τότε όντως το πανεπιστημιακό άσυλο θα είναι άχρηστο.