Οι ισορροπίες Nash και η Ελλάδα του 2010

Αν θυμάστε, πριν 8 χρόνια παίχτηκε στους κινηματογράφους η ταινία “Ένας Υπέροχος Άνθρωπος”, αγγλιστί «Α Beautiful Mind», όπου πρωταγωνιστούσε ο Russell Crowe. Η ταινία αναφερόταν σ ένα ιδιοφυή αλλά παρανοϊκό μαθηματικό, τον John Nash, που ζούσε στην ψευδαίσθηση μιας συνωμοσίας εναντίον της Αμερικής την οποία κάποιος ανύπαρκτος πράκτορας του FBI (ο Ed Harris στην ταινία) του είχε αναθέσει να ανιχνεύσει ψάχνοντας να βρει κωδικοποιημένα μηνύματα σε εφημερίδες και περιοδικά. Παρά την παράνοιά του, για την οποία ζήτησε την βοήθεια ψυχίατρου (του Christopher Plummer στην ταινία), και με την μέχρις αυτοθυσίας αρωγή της γυναίκας του ο Nash κατάφερε να κάνει μια εκπληκτική μαθηματική δουλειά σε διάφορους τομείς και κυρίως στην θεωρία παιγνίων. Εκεί ανακάλυψε αυτό που σήμερα ονομάζουμε ισορροπίες Nash, κεντρικότατο πια θέμα των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνιολογικών επιστημών.

Για την δουλειά του αυτή ο Nash εστέφθη με το Nobel Οικονομίας. Αντιστοίχως η ταινία πήρε Oscar καλύτερης ταινίας. Δεν προσπαθώ να μαζέψω τίποτε περισσευούμενες δάφνες απ αυτές που φαίνεται ότι έλκει το θέμα, αλλά οι ισορροπίες Nash είναι το βασικό πρόβλημα της πολιτικής μας ζωής και γι αυτό θα ήθελα να σας πω, όσο απλούστερα μπορώ και χωρίς κανένα μαθηματικό τύπο, μερικά πράγματα που νομίζω ότι είναι σημαντικά.


-----------------------------------------------

Σας παίρνει τηλέφωνο ένας φίλος σας, ο Αλέκος, όχι ο πιο αγαπητός σε σας αλλά πάντως συμπαθής, και σας προσκαλεί για το ρεβεγιόν της παραμονής της Πρωτοχρονιάς. Εσείς ευγενέστατα τον ευχαριστείτε αλλά του ζητάτε μια μικρή προθεσμία για να απαντήσετε. Η δικαιολογία σας είναι ότι εκκρεμεί μια παλιά πρόσκληση ενός συγγενικού σας προσώπου που όμως λόγω κάποιας ασθένειας ενός άλλου συγγενούς είναι πολύ πιθανόν να μην ισχύσει, οπότε θα είναι χαρά σας να πάτε στο ρεβεγιόν του. Στην διάρκεια της κουβέντας δείχνετε ενδιαφέρον για το ρεβεγιόν, τον ρωτάτε ποιοί άλλοι θα έρθουν και σας λέει ότι έχει προσκαλέσει πολύ κόσμο, αλλά ότι μόνον κάνα δυο, επίσης όχι απ τους αγαπητότερους γνωστούς σας, έχουν απαντήσει θετικά μέχρι τώρα διότι οι υπόλοιποι ζήτησαν επίσης προθεσμία, ακριβώς σαν και σας. Ευτυχώς δεν σας λέει ότι η δικαιολογία τους ήταν ίδια με την δική σας, αλλά σας παρακαλεί να του απαντήσετε μέχρι αύριο για να προλάβει να προετοιμαστεί.

Όταν κλείνετε το τηλέφωνο το σκέπτεστε αναλυτικότερα. Τι καλά που θάτανε αν δεν προλάβαινε να σας καλέσει ο Αλέκος αλλά ο Ανδρέας, που σας είναι αρκετά προσφιλέστερος και που προ μηνός είχε πει ότι μπορεί να οργάνωνε κι αυτός κάτι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Σκέπτεστε ότι θα μπορούσε να είναι πολύ ωραία στου Αλέκου αν πάνε εκεί όλοι οι καλοί σας φίλοι. Απ την άλλη μεριά θα ήταν ηλίθιο να πείτε ναι στον Αλέκο και να καταλήξετε πρωτοχρονιάτικο με τις θείες του και την αδελφή του αν οι υπόλοιποι φίλοι δεν πάνε, αφού όλοι σαν και σας θα σκεφτούν και κάποιοι απ αυτούς ίσως έχουν ήδη άλλες προσκλήσεις καλύτερες.

Τελικά αποφασίζετε ότι μάλλον δεν θα πάνε οι υπόλοιποι στου Αλέκου. Τον παίρνετε τηλέφωνο την επομένη και αρνείστε, πάλι ευγενικά. Οι μέρες περνάν και δεν σας καλεί κανείς. Καταλήγετε να περάσετε την παραμονή οικογενειακά, στο σπίτι του αδελφού σας όπου έρχεται και ο Ανδρέας που κι αυτός ξέμεινε. Καλούτσικα, αλλά δεν ήταν ρεβεγιόν βέβαια. Ευτυχώς την άλλη μέρα μαθαίνετε ότι στου Αλέκου πήγαν μόνο κάτι σαχλοί τύποι και ανακουφίζεστε. Προφανώς όλοι οι υπόλοιποι σκέφτηκαν ακριβώς όπως εσείς. Δίκιο λοιπόν είχατε. Καλύτερα με τον αδελφό σας και τον Ανδρέα παρά με τις θείες και τους ξενέρωτους. Καλά σκεφτήκατε κι αυτό σας επιτρέπει ένα χαμόγελο, παρά το μέτριο και κάτω ρεβεγιόν.

Τώρα υποθέτω ότι σκέπτεστε τι σχέση έχουν αυτά με την οικονομία και την πολιτική. Σας έχω έκπληξη. Όπως ακριβώς ο αρχοντοχωριάτης του Μολιέρου έκανε πρόζα όλη του τη ζωή χωρίς να το ξέρει, έτσι και σεις μόλις παίξατε ένα παιχνίδι με πολλούς παίκτες που κατέληξε σε μια ισορροπία Nash, πράγμα που κάνετε συχνότατα στην καθημερινή σας ζωή. Τόσο συχνά που μου επιτρέπει να επιμείνω σ αυτό που είπα στην αρχή, ότι είναι το βασικό πρόβλημα της πολιτικής μας ζωής. Θα προχωρήσω λοιπόν σε εξηγήσεις.

Σύμφωνα με την θεωρία παιγνίων, παιχνίδι είναι μια κατάσταση κατά την οποία, υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ δυο ή περισσότερων παικτών για τους οποίους προκύπτει μια σειρά αποτελεσμάτων. Οι κινήσεις που κάνουν οι παίκτες, που επιλέγονται από μια λίστα δυνατών επιλογών, ονομάζονται στρατηγικές. Το αποτέλεσμα είναι διαφορετικό για κάθε παίκτη και ονομάζεται κέρδος (pay off). Όπως βλέπετε τα παίγνια ορίζονται με τρόπο αρκετά γενικό ώστε να μπορούν να συμπεριλαμβάνουν ένα τεράστιο φάσμα ανθρώπινων – και όχι μόνον – δραστηριοτήτων, απ την πολιτική και την οικονομία μέχρι το φλερτ και την μόδα.

Πηδώντας ένα μεγάλο μέρος από ουσιωδέστατα θεωρητικά θέματα θα πάω απ ευθείας σ αυτό που μας απασχολεί, τις ισορροπίες Nash. Φανταστείτε λοιπόν μια σειρά ανθρώπους που παίζουν όλοι μαζί ένα παιχνίδι.. Επειδή βέβαια κάποιες φορές παίζουμε παιχνίδια όπου δεν μπορούμε να κερδίσουμε με δεδομένη την αρχική μας κατάσταση, σημαντικό απ την άποψη που θέλουμε εδώ να δούμε τα πράγματα δεν είναι το αν κερδίσαμε ή όχι, αλλά το αν παίξαμε καλά, δηλαδή το αν κερδίσαμε όσο περισσότερα μπορούσαμε με δεδομένο βέβαια το πώς έπαιξαν οι υπόλοιποι.

Υποθέστε τώρα ότι στο παιχνίδι μας το αποτέλεσμα είναι τέτοιο ώστε οποιοσδήποτε παίκτης έπαιζε αλλιώς, με δεδομένο –επαναλαμβάνω- το πώς έπαιξαν οι υπόλοιποι, θα είχε χειρότερο αποτέλεσμα. Τότε η κατάσταση που προκύπτει είναι μια ισορροπία Nash.

Θυμηθείτε την πρόσκλησή σας. Με δεδομένο ότι όντως κανείς σοβαρός φίλος σας δεν πήγε, αν εσείς πηγαίνατε θα περνούσατε χειρότερα απ ότι περάσατε. Αναμφίβολα οι υπόλοιποι φίλοι σας που δεν πήγαν, και σκέφτηκαν σαν και σας, και είχαν αποτέλεσμα σαν το δικό σας, και αντιμετώπισαν το αποτέλεσμα σαν κι εσάς, και είναι κι αυτοί ευχαριστημένοι που δεν πήγαν. Προσέξετε το πρώτο παράδοξο. Όλοι πέρασαν από μέτρια έως άσχημα, αλλά κανείς δεν θάθελε να αλλάξει στρατηγική αφού αλλιώς θα περνούσε ακόμη χειρότερα.

Ένα δεύτερο σημαντικό χαρακτηριστικό είναι ότι ο λόγος που σκεφτήκατε για να μην πάτε είναι ότι οι άλλοι δεν θα πήγαιναν. Αλλά το γεγονός ότι δεν θα πηγαίνατε με τη σειρά του έκανε τους άλλους να μη πάνε. Με κάποια έννοια για την οποία δεν θα λεπτολογήσω εδώ, η πρόβλεψή σας ήταν μια αυτοεπιβεβαιούμενη προφητεία. Το ίδιο το γεγονός ότι έτσι προφητεύσατε έκανε ή βοήθησε την προφητεία να εκπληρωθεί.

Πάμε για το τρίτο χαρακτηριστικό, το πιο αστείο. Αν προβλέπατε ότι οι φίλοι σας θα πάνε στο ρεβεγιόν τότε θα πηγαίνατε. Κι αν οι φίλοι σας προέβλεπαν το ίδιο, θα πήγαιναν όλοι και όλοι θα περνούσατε πολύ καλά. Με όρους θεωρίας παιγνίων υπάρχει και δεύτερη ισορροπία Nash στο παίγνιο του ρεβεγιόν. Υπάρχει δηλαδή μια δεύτερη επιλογή την οποία επίσης κανείς δεν θάθελε να αλλάξει αν την είχαν επιλέξει στην αρχή, αυτήν όμως τη φορά είναι και καλή από μόνη της.

Σημείο τέταρτο. Ας υποθέσουμε ότι το παίγνιο επαναλαμβάνεται, δηλαδή ότι κάθε τρείς και λιγάκι ο καημένος ο Αλέκος σας προσκαλεί όλους. Αν την πρώτη φορά πηγαίνατε αρκετοί, τότε θα περνούσατε καλά, κι επομένως την επόμενη φορά θα προβλέπατε ότι πάλι θα παν αρκετοί και θα ξαναπηγαίνατε. Επιπλέον θα πήγαιναν και κάποιοι που έχοντας προβλέψει την πρώτη φορά ότι δεν θα πάει κόσμος, θα έβλεπαν ότι έκαναν λάθος και την δεύτερη φορά θα πήγαιναν. Και την τρίτη φορά θα πήγαιναν ακόμη περισσότεροι και στο τέλος θα πήγαιναν όλοι κι όλοι θα περνούσαν θαυμάσια. Αν αντίθετα την πρώτη φορά δεν παν αρκετοί, την δεύτερη φορά για τους αντίστοιχους λόγους θα παν λιγότεροι, την τρίτη ακόμη λιγότεροι και στο τέλος θα άφηναν τον Αλέκο με τις θείες του, μένοντας οι ίδιοι σπίτια τους, εκτός ίσως απ τους ξενέρωτους που δεν είχαν άλλη επιλογή. Αν δηλαδή υπάρχουν όχι μια αλλά περισσότερες ισορροπίες Nash, τότε σε επαναλήψεις του παιχνιδιού η κατάληξη εξαρτάται από το πώς έγινε η αρχή.

Πέμπτο και τελευταίο, για να μη σας ταλαιπωρώ με το παράδειγμα. Θα μπορούσατε να κάνετε κάτι για να περάσετε καλύτερα στο ρεβεγιόν σας; Η απάντηση είναι φυσικά ναι. Θα μπορούσατε να πάρετε τηλέφωνο τους υπόλοιπους φίλους σας, να συζητήσετε μαζί τους και να δείτε όλοι μαζί ότι όλους σας συμφέρει να πάτε όλοι στο ρεβεγιόν. Θα μπορούσατε δηλαδή να αποφύγετε μια απομονωτική, ατομικιστική στάση και να συντονιστείτε με τους φίλους σας στην καλή ισορροπία Nash.

Αρκετά με το ρεβεγιόν. Τώρα θα ήθελα να σας πείσω για το πόσο συχνά μας συμβαίνει να βρισκόμαστε σε αντίστοιχες καταστάσεις, δηλαδή σε ισορροπία Nash. Θα προχωρήσω λοιπόν σε μερικά άλλα παραδείγματα που σχετίζονται με την κοινωνική, οικονομική και πολιτική μας ζωή αρχίζοντας απ τα εύκολα.

Βρίσκεστε σ ένα σταυροδρόμι. Ο δρόμος γύρω σας είναι πηγμένος. Είστε ο πρώτος στο φανάρι, που είναι πορτοκαλί. Απέναντί σας το στενό είναι γεμάτο, τα αυτοκίνητα που ακολουθούν την ίδια πορεία με σας έχουν ξεχειλίσει το στενό και βγαίνουν και μια ιδέα στον κάθετο δρόμο. Μπορείτε και πρέπει να περιμένετε σταματημένος εκεί, αλλά μπορείτε και να προχωρήσετε στην διασταύρωση παρόλο που φυσικά δεν είναι ιδιαίτερα νόμιμο και είναι πολύ επιβαρυντικό για όσους κυκλοφορούν κάθετα με σας αφού δεν θα μπορούν να περάσουν. Αν σταματήσετε όμως θα προλάβουν να την χωθούν στο στενό κάποιοι πονηροί απ τον κάθετο δρόμο που θα στρίβουν εκεί και θα πήξουν το στενό, με αποτέλεσμα να καθυστερήσετε και στην επόμενη διασταύρωση. Με δεδομένο ότι κανείς ποτέ δεν πήρε κλήση για τέτοια οδηγική συμπεριφορά είναι λογικότατο να προχωρήσετε και να τους κλείσετε, κι αυτό κάνετε. Επειδή βέβαια και οι άλλοι σκέπτονται έτσι, παρόλο που κάτι θα κερδίσετε σ αυτό το φανάρι, στο επόμενο θα βρείτε μπροστά σας ένα αμάξι απ τον κάθετο δρόμο που θα εμποδίζει εσάς, το οποίο όμως θα βρει σε λίγο μπροστά του ένα άλλο αμάξι.

Ελπίζω η ισορροπία Nash να σας είναι προφανής. Όλοι καθυστερούμε. Κανένας όμως από μας δεν είναι λογικό να περιμένει, γιατί με δεδομένη την επιλογή των άλλων οδηγών να είναι αγενείς, η καλύτερη λύση για μας είναι να τους μιμηθούμε . Αν φυσικά αποφασίζαμε όλοι να περιμένουμε στο πορτοκαλί τότε η συνολική ταχύτητα των αυτοκινήτων άρα και του δικού μας θα ήταν πολύ μεγαλύτερη. Το παιχνίδι έχει και δεύτερη ισορροπία Nash, αλλά όποιος αλλάξει τακτική για να πάει προς τα εκεί, αν οι άλλοι δεν αλλάξουν κι αυτοί θα χάσει κι άλλο.

Όλοι ξέρουμε ότι ένα εξαιρετικά μεγάλο ποσοστό των απασχολουμένων στο δημόσιο τεμπελιάζει. Το αποτέλεσμα είναι να έχουμε ένα στρατό ανθρώπων που παίρνουν σχετικά υψηλές αμοιβές και δεν παράγουν τίποτε. Επομένως προσλαμβάνονται κι άλλοι για να κάνουν την δουλειά, που με τη σειρά τους μόλις δουν τι συμβαίνει αντιλαμβάνονται ότι συμφέρει και σ αυτούς να τεμπελιάζουν και ούτω καθεξής. Επομένως προστίθεται συνεχώς ένα έλλειμμα στον δημόσιο τομέα, που βέβαια ο ιδιωτικός μπορεί όλο και λιγότερο να καλύπτει αφού όλο και λιγότεροι εργάζονται εκεί κι αφού οι φόροι που μεγαλώνουν εμποδίζουν τις νέες επενδύσεις, άρα και τα μεγαλύτερα κέρδη. Ο κος Nash χαμογελάει στην γωνία.

Το παράδειγμα αυτό συνδέεται και με άλλα δύο, καθόλου λιγότερο σημαντικά. Το πρώτο είναι το ρουσφέτι. Τι σημαίνει ρουσφέτι; Πολύ απλά, ότι κάποια δημόσια θέση καταλαμβάνεται από ένα ανίκανο να αναδεχθεί τις ευθύνες της, ή ότι δεν υπάρχει άλλος τρόπος να προσληφθεί ακόμη κι ένας ικανός άνθρωπος στο δημόσιο. Η διάζευξη δεν είναι αποκλειστική βέβαια, είναι εγκλειστική, μπορούν να ισχύουν και τα δύο. Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε κάποιον που παίρνει ένα μισθό ας πούμε 2000 € αλλά βέβαια δεν μπορεί να παραγάγει έργο αυτής της αξίας, συντρεχουσών και των παραμέτρων της προηγούμενης παραγράφου. Επομένως εξαιτίας του το δημόσιο μπαίνει μέσα, που σημαίνει πως γενικευομένου του ρουσφετιού όλο και λιγότερο θα μπορεί να ασκείται αυτή η «πολιτική» και ότι οι μισθοί που θα μπορούν να παίρνουν στο δημόσιο θα τείνουν να ελαττώνονται.

Είναι σαφές ότι αν την θέση την κατελάμβανε ένας ικανός άνθρωπος, θα μπορούσε να παραγάγει έργο που όχι μόνο να καλύπτει το μισθό του αλλά πολύ περισσότερο, ας πούμε 4000 €. Αυτό θα σήμαινε πλεόνασμα του δημοσίου, που με τη σειρά του θα σήμαινε την δυνατότητα του κράτους να δώσει με τη μορφή προνοιακής πολιτικής τα υπόλοιπα 2000 στον ανίκανο νυν υπάλληλο. Και μάλιστα χωρίς περιορισμό του χρονικού ορίζοντα. Κανείς δεν βλάπτεται, όλοι ωφελούνται. Αλλά βέβαια δεν συμφέρει κανένα πατέρα που μπορεί να βολέψει το καμάρι του με ρουσφετάκι να μη το κάνει. Δύο ισορροπίες Nash, και είμαστε στην κακή.

Και τώρα; Τώρα μπαίνουμε μέσα. Κι επειδή μπαίνουμε μέσα χρειαζόμαστε όλο και μεγαλύτερο δανεισμό, που όλο και αυξάνει την πιθανότητα να μην τα καταφέρουμε να τον αποπληρώσουμε. Και έρχονται οι διάφοροι οίκοι αξιολόγησης και μας κατεβάζουν κατηγορία. Και το spread νέου δανεισμού μεγαλώνει, άρα τα χρέη αυξάνονται και απ αυτό το λόγο, που με τη σειρά του μειώνει κι άλλο την πιστοληπτική μας ικανότητα και την δυνατότητά μας να αποπληρώσουμε τα ήδη δανεισθέντα. Άρα βλάπτει ευθέως τους πελάτες των οίκων αξιολόγησης, που μας έχουν δανείσει στο παρελθόν. Δηλαδή οι Moody’s, Standard & Poors, Fitch και λοιποί εργάζονται εναντίον των συμφερόντων των πελατών τους, άρα και του δικού τους. Παράλογο; Όχι βέβαια, απλή ισορροπία Nash. Αν δεν μας μειώσει κάποιος απ αυτούς τον δείκτη αξιολόγησης, δεν θα γίνει πιστευτός απ τους πελάτες του και άρα θα τους χάσει. Αν βέβαια όλοι μαζί μας κρατούσαν τους δείκτες ψηλά, τότε όλοι, οίκοι, πελάτες κι εμείς θα κουρνιάζαμε στο δεύτερο σημείο ισορροπίας, το καλύτερο. Ο κος Nash κοροϊδεύει και τους Moody’s.

Θα μπορούσα, όπως ήδη καταλαβαίνετε μια χαρά και νομίζω πως χαμογελάτε κιόλας, να συνεχίσω επ’ αόριστον με τα παραδείγματα απ την οικονομία, αλλά προτιμώ να εστιάσω την προσοχή σας και σε άλλα σημεία της πολιτικής, ενδεχομένως ακόμη σημαντικότερα. Και πάμε για λίγο σε θέματα εξωτερικής πολιτικής.

Όλοι οι πολιτικοί όλων των κομμάτων, αλλά και η συντριπτική πλειονότητα των πολιτών, αναγνωρίζουν ότι το Κυπριακό είναι μια φρικτή χαίνουσα πληγή καθώς και ότι η ιστορία του είναι μια ιστορία χαμένων ευκαιριών. Απ την εποχή του σχεδίου Harding μέχρι σήμερα, συχνά μας παρουσιάζονται στο τραπέζι προτάσεις λύσης που απορρίπτουμε ή υπονομεύουμε. Και κάθε νέα πρόταση είναι χειρότερη απ την προηγούμενη. Ο Γ. Παπανδρέου παππούς σχολιάζοντας το σχέδιο Acheson έλεγε ότι του χαρίζουν μία πολυκατοικία και του ζητάνε να τους ενοικιάσει την σοφίτα, συμπληρώνοντας με την αποστροφή «θα είμαι ηλίθιος να μην το αποδεχθώ». Τι φταίει και δεν λύθηκε το θέμα; Μα ο ίδιος ο Γ. Παπανδρέου παππούς το είχε εξηγήσει κατηγορώντας τον Μακάριο ότι «έκανε το ασυγχώρητο λάθος να τοποθετήσει την ελληνική κυβέρνηση σε σημείο που να φαίνεται διαλλακτική και έτοιμη να παζαρέψει, ενώ εκείνος ήταν ο ήρωας που αντιστεκόταν ενάντια στις δυνάμεις της Δύσης». Για να το δούμε λίγο αυτό.

Είναι ηλίου φαεινότερο ότι κάθε σχέδιο λύσης είναι μορφή συμβιβασμού. Σε κάθε συμβιβασμό κάτι παίρνεις και κάτι δίνεις, αυτό δε που πραγματικά μετράει είναι το συνολικό κέρδος. Μετράει λοιπόν μια κυβέρνηση κάποιο σχέδιο και το βρίσκει θετικό. Όμως η αντιπολίτευση μπορεί σε κάθε περίπτωση να εστιάσει την προσοχή του κόσμου σ ένα απ τα σημεία που δίνουμε κάτι, και από κει και πέρα να κατηγορήσει την κυβέρνηση για ενδοτισμό. Κι αν το κάνει ένας, τότε οφείλει να ακολουθήσει και η υπόλοιπη αντιπολίτευση γιατί αλλιώς δεν είναι επαρκώς πατριωτική. Κι επειδή όλοι προβλέπουν ότι κάποιος θα το κάνει, το κάνουν όλοι. Και η κυβέρνηση για να ελαφρύνει την θέση της βρίσκει κάποιο άλλο σημείο προβλήματος και το χρησιμοποιεί σαν πρόσχημα για να αποσυρθεί αξιοπρεπώς. Hello again, mister Nash.

Τι μας έχει στοιχίσει αυτή η στάση; Α, μη μου βάζετε τόσο δύσκολα. Μπορώ μόνο να βοηθήσω λιγάκι προτείνοντας κάποια νούμερα για να φανεί η τάξη μεγέθους του. Το 2007 οι αμυντικές μας δαπάνες ήταν περίπου 10 δισεκατομμύρια ευρώ, χωρίς να υπολογίσουμε τα αμερικανικά 7 προς 10 και διάφορα άλλα ποσά ειδικών λογαριασμών, που πάνε το ποσό πολύ ψηλότερα. Υποθέτω ότι δεν υπάρχει κανείς που να διαφωνεί με την άποψη ότι αυτό το τρελλό ύψος δαπανών οφείλεται στις κακές μας σχέσεις με την Τουρκία κυρίως αν όχι αποκλειστικά εξαιτίας του Κυπριακού, και ότι επομένως επίλυση του Κυπριακού θα το μείωνε δραστικά. Ας δεχθούμε επιεικέστατα ότι θα το ελάττωνε κατά 6-7 δισεκατομμύρια. Αν αυτό το ποσό πολλαπλασιαστεί επί 50 (ας πούμε απ το 1959) για να διευκολύνουμε τις πράξεις, μας βγάζει ένα σύνολο 300 έως 350 δισεκατομμυρίων ευρώ, δηλαδή κάτι παραπάνω απ το σύνολο του εθνικού μας χρέους. Δηλαδή δεν θα χρωστάγαμε τίποτε πουθενά. Κι αν προσθέσω σ αυτό το νούμερο και τα ποσά που χάνονται λόγω της διαφθοράς που σχετίζεται με τις δαπάνες για περίπλοκα οπλικά συστήματα, τα πράγματα είναι ακόμη σαφέστερα. Η δεύτερη ισορροπία Nash είναι τόσο ψηλά που ζαλίζομαι λιγάκι.

Φυσικά ακριβώς τα ίδια ισχύουν και για το άλλο μεγάλο αγκάθι της εξωτερικής μας πολιτικής, το σκοπιανό. Το πακέτο Pineiro μας έδινε στο πιάτο την σύνθετη ονομασία που απορρίψαμε και που σήμερα τρέχουμε και δεν φτάνουμε για να πετύχουμε. Γιατί; Μα το είχε δηλώσει στο πρώτο συνέδριο πολιτικών αρχηγών υπό τον πρόεδρο της Δημοκρατίας ο Α. Παπανδρέου, ο πατήρ, που τα ήξερε αυτά απ έξω κι ανακατωτά αφού ήταν καθηγητής Οικονομίας με ειδίκευση στο θέμα της θεωρίας παιγνίων, λέγοντας στο τότε πρωθυπουργό Μητσοτάκη ότι θα συμφωνήσει και θα τον καλύψει με την προϋπόθεση ότι δεν θα του βγει ο Σαμαράς να κατηγορεί τους υπόλοιπους για ενδοτισμό. Βέβαια ο Σαμαράς βγήκε, οι υπόλοιποι ανέκρουσαν πρύμναν και επιβεβαίωσαν τον κ. Nash για άλλη μια φορά. Εδώ οφείλω να πω ότι η ισορροπία δεν ήταν απόλυτη αφού το ΚΚΕ αρνήθηκε να μπει στον χορό των διαδηλώσεων και των συνθημάτων της εθνικοφροσύνης, και μπράβο του. Δεν θα αναφερθώ καθόλου εδώ στο τι χάσαμε, γιατί καθώς οι ημερομηνίες για τη συζήτηση του σκοπιανού πλησιάζουν θα το κάνω αναλυτικότερα σε επόμενο post.

Όπως φάνηκε με το παράδειγμα των οίκων αξιολόγησης, κανείς δεν είναι απρόσβλητος απ το πρόβλημα. Η διεθνής κρίση (όπως ελπίζω ότι φάνηκε στο προηγούμενο post), η αδυναμία συμφωνίας στην Κοπεγχάγη, η έλλειψη κοινής Ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής και πολλά άλλα παραδείγματα αποτελούν εμπειρική απόδειξη γι αυτό. Αλλά εμείς σ αυτό τον τόπο το παρακάνουμε.

Είναι σαφές ότι είμαστε ένας λαός με μεγάλη έφεση στις κακές ισορροπίες Nash. Ελπίζω να σας είναι ήδη σαφές και το γιατί. Προϋπόθεση της κατάληξης σε μια κακή Nash ισορροπία είναι όπως είδαμε απ το παράδειγμα η έλλειψη συντονισμού των παικτών, δηλαδή μια ατομικιστική στάση. Κι εμείς είμαστε εξαιρετικά ατομιστές, με το πρόσθετο πρόβλημα ότι η τεσσάρων αιώνων οθωμανική κυριαρχία και η μέχρι το 1974 διακυβέρνησή μας από αυταρχικά καθεστώτα μας έχουν κάνει εξαιρετικά καχύποπτους, πράγμα που μηδενίζει την εμπιστοσύνη και την δυνατότητα ειλικρινούς επικοινωνίας μεταξύ μας, που είναι η προϋπόθεση του συντονισμού μας.

Τα χαρακτηριστικά της ισορροπίας Nash που ήδη περιγράψαμε είναι βαθύτατα χαραγμένα στο μυαλό μας ως τάσεις. Θέλουμε να έχουμε πάντα δίκιο, και κυρίως όταν έχουμε άδικο. Και μια ισορροπία Nash, κακή έστω, μας προσφέρει την ευκολία να λέμε ότι καλά κάναμε αφού καλύτερη ατομική λύση με δεδομένη την στάση των υπόλοιπων παικτών δεν υπάρχει. Είμαστε εκ προθέσεως και γενικά αμετανόητοι κι αυτό είναι το τυράκι που προσκαλεί το ποντικάκι του Nash. Φυσικά εδώ προϋπόθεση είναι το να θεωρούμε δεδομένη την στάση των υπόλοιπων, αλλά γι αυτό φροντίζουμε αρκετά. Μπορούμε να παρατηρήσουμε αυτή τη φροντίδα ακόμη και στο επίπεδο τυπικών προτάσεων καφενείου στις οποίες όλοι συμφωνούν, προτάσεις όπως «αυτά δεν γίνονται στην Ελλάδα», που στηρίζονται στο ιδεολόγημα του «ανάδελφου έθνους». Η κατηγορική προστακτική του «μη την ψάχνεις» για οτιδήποτε κακώς κείμενον διδάσκεται από πολύ νωρίς στα παιδιά μας, μαζί με την προτροπή να μη βγάζουμε εμείς το φίδι απ την τρύπα ούτε τα κάστανα απ τη φωτιά.

Φυσικά ο ατομικισμός μας θα μπορούσε να εξυπηρετηθεί επίσης με την επιλογή καλών ισορροπιών Nash. Και το έχουμε κάνει κι αυτό στην ιστορία μας. Οι μεγάλες στιγμές του ελληνικού πολιτισμού, που δεν είναι καθόλου λίγες, είναι τέτοια παραδείγματα. Ο ατομικισμός μπορεί να μετατρέπεται σε θέληση να κάνεις κάτι ξεχωριστό. Η διάθεση να έχουμε πάντα δίκιο μπορεί να μας κάνει φιλόσοφους. Η επιθυμία της επιβεβαίωσης μπορεί να γίνει επιστημονική στάση.

Θυμηθείτε μια προηγούμενη παρατήρησή μας. Αν υπάρχουν σ ένα παιχνίδι δυο ισορροπίες Nash, τότε σε επαναλήψεις του παιχνιδιού, η κίνηση προς την μια ή την άλλη είναι ταχύτατη, επομένως δεν μένουμε πολύ στο μεσοδιάστημα. Κι όσο περισσότερο έχει κανείς τα χαρακτηριστικά που απαιτούν οι ισορροπίες Nash, δηλαδή τον ατομικισμό, την άρνηση μετάνοιας και την διάθεση για επιβεβαίωση τόσο ταχύτερη θα είναι η κίνηση. Ε, σε όλη μας την ιστορία δεν κινούμεθα απ το εξαιρετικό στο μαύρο χάλι χωρίς πολλούς - πολλούς μέσους όρους;

Αν συμφωνούμε στην μέχρι τώρα ανάλυση, πρέπει να προχωρήσουμε και στο επόμενο βήμα. Μπορούμε να σπάσουμε τις κακές ισορροπίες Nash; Και πώς;

Όπως ήδη είπαμε, μια είναι η οδός διαφυγής από τις ισορροπίες αυτές, ο συντονισμός των παικτών.

Για να σπάσει μια τέτοια ισορροπία πρέπει να βγουν κάποιοι μπροστά και να επιχειρήσουν τον συντονισμό. Αλλά αυτοί πρέπει να πετύχουν γρήγορα, γιατί κάτω από ένα κρίσιμο ποσοστό συμφωνούντων δεν θα φτάσουμε στην νέα ισορροπία. Θυμηθείτε το ρεβεγιόν. Αν η πρόσκληση επαναλαμβάνεται, όλα εξαρτώνται απ την αρχική στιγμή. Αν είναι αρκετοί οι αποδεχόμενοι την πρόσκληση τότε θα δημιουργηθεί η τάση να αυξηθούν στην επόμενη επανάληψη και θα φτάσουμε στην καλή ισορροπία. Αν όμως την πρώτη φορά πάνε λίγοι, τότε την επόμενη θα πάνε λιγότεροι και τελικώς δεν θα πάει κανείς. Και η αποτυχία να αλλάξουμε ισορροπία γρήγορα σ ένα τομέα της πολιτικής μας ζωής είναι εξαιρετικός ενισχυτής των αντιδράσεων σε επόμενη προσπάθεια, κι όχι μόνο για το ίδιο θέμα.

Αν είναι να γίνει η επανάσταση, γιατί όπως καταλαβαίνετε μια αλλαγή σ οποιοδήποτε από αυτά τα θέματα θα ήταν επανάσταση, θα γίνει γρήγορα. Και θα γίνει και σε μεγάλη έκταση γιατί η επιτυχία σ ένα τομέα θα κάνει όλο και ευκολότερη την προσπάθεια σε επόμενους τομείς.

Τα βασικά εμπόδια σε μια τέτοια προσπάθεια είναι η καχυποψία και ο φόβος των αλλαγών. Επομένως το πρώτο βήμα σ αυτή την κατεύθυνση είναι η προσπάθεια για την καλλιέργεια κλίματος εμπιστοσύνης των πολιτών. Αμέσως μετά χρειάζεται ενασχόληση με τομείς έστω μικρότερης σημασίας, αλλά όπου η αλλαγή θα είναι αμέσως ορατή και βεβαίως ευχάριστη στους περισσότερους, και όπου ελάχιστοι θα μπορούν να παρακινήσουν τον κόσμο προς την αντίθετη κατεύθυνση.

Μέχρι εδώ η κυβέρνηση συμπεριφέρεται θαυμάσια. Είναι ευκολότατο να δούμε ότι η προσπάθειά της για διαφάνεια, απ τον τρόπο επιλογής των γενικών και ειδικών γραμματέων και την πρόσληψη στο δημόσιο μόνο μέσω ΑΣΕΠ μέχρι την υποχρέωση δημοσίευσης όλων των υπουργικών αποφάσεων στο Internet και την αποπομπή του κ. Ρόβλια για απλώς ενδεχόμενα και μη υλοποιηθέντα ρουσφέτια είναι θαυμάσιες επιλογές.

Όμως από εδώ και πέρα τα πράγματα δυσκολεύουν. Ο συστημικός λόγος είναι ότι η άμεση μετακίνηση όλων των παικτών σε καλύτερη ισορροπία Nash είναι αδύνατη, κι επομένως στο μεσοδιάστημα τουλάχιστον κάποιοι θα χάσουν, πράγμα που θα δυσχεραίνει την μετάβαση. Η μοναδική επιλογή που μπορώ να δω εδώ είναι να φροντίσει η κυβέρνηση να μετατρέψει τέτοιες απώλειες σε πλεονέκτημα φροντίζοντας αυτοί που χάνουν να είναι και λίγοι και μισητοί στην πλειονότητα, ώστε να χρησιμοποιηθούν σαν αποδιοπομπαίος τράγος που θα ενισχύει την ομαδικότητα των υπόλοιπων πολιτών. Αυτό βέβαια δεν είναι εξαιρετικά δύσκολο, είναι η αλφαβήτα της πολιτικής δράσης, ειδικά στην Ελλάδα. Και η κυβέρνηση προφανώς τόχει συνειδητοποιήσει επιλέγοντας για πρώτο αντίπαλο κάποιες αντιπαθείς κατηγορίες όπως τους φοροφυγάδες γιατρούς, τους εμπόρους φαρμάκων και άλλους τέτοιους. Επίσης καλώς επιμένει να μην ελαττώσει τους χαμηλούς μισθούς και να προτείνει στήριξη των ασθενέστερων με μέτρα όπως η εθνική σύνταξη κλπ, ώστε να μειώσει τον φόβο και να αυξήσει την εμπιστοσύνη.

Εδώ όμως υποβόσκει τεράστιος κίνδυνος απ τον «έρποντα φασίζοντα λαϊκισμό» που ο Γ. Παπανδρέου είχε προς τιμήν του δει απ τις αρχές της δεκαετίας του ΄80. Λαϊκιστικές εκτροπές θα μπορούσαν να ενισχύσουν φτηνές μαξιμαλιστικές επιδιώξεις που είναι το θεμέλιο της λάθος στρατηγικής σε οποιοδήποτε παιχνίδι. Δυστυχώς ήδη άρχισαν να ακούγονται τέτοιου τύπου φωνές από όλη την αντιπολίτευση κι αυτό πρέπει να προσεχτεί πολύ.

Ένας δεύτερος λόγος που δυσκολεύουν τα πράγματα είναι το κακό timing, η διεθνής κρίση που, όχι συστημικά αλλά ως συμβεβηκός όπως θα έλεγε ο Αριστοτέλης, προξενεί μια μείωση της συνολικής πίτας με αποτέλεσμα σε πολλές περιπτώσεις το κέρδος των αλλαγών να φαίνεται σαν απλή μείωση της χασούρας, που επειδή δεν ξέρουμε βέβαια πόση θα ήταν χωρίς την αλλαγή δεν μπορούμε να την εκτιμήσουμε.

Κι εδώ παρεμβαίνει η κύρια δυσκολία. Στο παιχνίδι δεν παίζει μόνον ο λαός και η κυβέρνηση, παίζουν και τα υπόλοιπα κόμματα και τα στελέχη τους, εκ των οποίων αρκετά δεν θα είχαν την παραμικρή αντίρρηση να βλάψουν ακόμη και τους οπαδούς τους για να πάρουν την εξουσία. Και δεν εξαιρώ και το λαϊκιστικό κομμάτι του ΠΑΣΟΚ, βέβαια. Κι όταν η ιδεολογική προεργασία δεκαετιών έχει αναγορεύσει τα κεκτημένα σε taboo, την φοροδιαφυγή σε όπλο του λαού εναντίον των κακών κυβερνήσεων που κλέβουν και το μπαχτσίσι, νόμιμο με την μορφή των γελοίων επιδομάτων ή παράνομο, σαν λογικότατο τρόπο αύξησης του χαμηλού λαϊκού εισοδήματος τα πράγματα για τέτοιους αντιπάλους της απαιτούμενης αλλαγής διευκολύνονται.

Τι μπορούμε να κάνουμε; Είναι ελπίζω σαφές. Να δείχνουμε όπου και όσο μπορούμε τον δρόμο του συντονισμού και τις καλές ισορροπίες Nash που βρίσκονται στο τέλος του. Συμμετοχή. Κι αυτός όπως καταλαβαίνετε είναι και ο λόγος γι αυτό το post, αλλά και για τα υπόλοιπα.